Trong các đền thờ Phật giáo ở miền Trung Java, Indonesia, ngôi đền Mendut là ngôi đền hiếm hoi mà tôi có thể khám phá những tích truyện đầy thú vị về tiền kiếp của đức Phật thông qua các mảng điêu khắc Bản Sinh Kinh trên vách đá ngôi đền.

Ba pho tượng Phật ở chính điện đền Mendut.

Mendut là nơi lưu giữ nhiều bí ẩn thú vị từ những mảng điêu khắc trên đá hiếm thấy trên các đền thờ Phật giáo khác.

Thông điệp từ Bản Sinh Kinh

Tài liệu ghi rằng: Ở miền Trung đảo Java, có ba ngôi đền thờ Phật nổi tiếng nằm gần nhau là Mendut, Borobudur và Pawon, trong đó Mendut có niên đại lâu đời nhất, được vua Indra của đế chế Sailendra xây dựng vào năm 824, với chất liệu chính là đá núi lửa. Đền Mendut được xây dựng ở vị trí linh thiêng trong thánh địa rừng tre, người bản xứ gọi là: Venu (thánh địa) Vana (rừng) Mandira (tre). Vách đá của đền chạm khắc nhiều tích truyện lấy trong bộ Bản Sinh Kinh gồm 574 bài khác nhau, lưu lạc từ Ấn Độ, thịnh hành và phát triển trong các kiến trúc Phật giáo tại các nước Đông Nam Á.

Trước khi đặt chân lên các nấc thang vào cổng chính đền Mendut, tôi tiếp cận mảng điêu khắc đầu tiên chép từ Bản Sinh Kinh, miêu tả câu chuyện chú rùa lẻo mép, là bạn thân của đôi thiên nga đến từ dãy Hy Mã Lạp Sơn. Đến mùa di trú, đôi thiên nga mời rùa về thăm nhà của mình bằng cách rùa ngậm vào cây gậy để đôi thiên nga câu đi, và rùa phải hứa không nói chuyện trong suốt hành trình. Trên đường di trú, đám trẻ con thấy rùa bay cùng thiên nga nên ngạc nhiên và buông lời chọc ghẹo, vốn bản tính nhiều chuyện, rùa ngứa miệng phản ứng lại và kết quả là bị rơi xuống đất chết thảm.

Ở phía đối diện, mảng điêu khắc khác miêu tả hai chú vẹt có tên Radha và Potthapada, trong một lần đi kiếm mồi ở khu vườn hoàng cung đã bị dính bẫy, vị vua đương thời rất thích hai chú vẹt, lệnh cho gia nhân làm lồng vàng cho vẹt trú ngụ, dành những hoa trái ngon thơm nhất để cho vẹt ăn, đôi vẹt trở thành tiêu điểm của cả hoàng cung. Rồi một ngày người ta mang đến một chú khỉ không đuôi, cả hoàng cung lại tập trung tiêu khiển với khỉ, bỏ rơi vẹt.

Vẹt Potthapada đau buồn, nhưng người anh là Radha thông minh hơn an ủi rằng: “Em đừng buồn, cuộc đời bao giờ cũng sẽ có những tán dương, ca tụng, có chế nhạo, phỉ báng, có vinh quang, lụn bại… tất cả đều tạm thời, chóng qua và hư vô, chỉ có giá trị thực chất là trường tồn mãi”. Chẳng lâu sau, cả hoàng cung đã chán những trò của khỉ, và quay trở lại chăm chút cho đôi vẹt dễ thương. Chú vẹt thông minh Radha trong bức điêu khắc Bản Sinh Kinh ấy chính là một trong những tiền kiếp của đức Phật sau này.

Ý nghĩa Mendut

Mendut có lối kiến trúc nhìn tổng thể khá giống với các đền đài thuộc Hindu giáo và Phật giáo ở khu vực Đông Nam Á như Campuchia, Thái Lan, Lào… Tuy nhiên, trong chi tiết điêu khắc trang trí, sự khác biệt thể hiện khá rõ. Chẳng hạn như dãy lan can bao theo nấc thang lên vị trí trung tâm của đền, nếu như ở các ngôi đền tại các nước khác là hình tượng rắn thần Naga, thì ở Mendut là một gương mặt Kala dữ tợn trấn giữ thè chiếc lưỡi dài phủ theo các nấc thang. Chiếc lưỡi ấy được tượng trưng cho thời gian, vạn vật trên thế gian sẽ trôi dần đi, và sẽ bị tiêu diệt.

Trong không gian chính của đền, ngay bức điêu khắc bên tay phải, tôi bắt gặp hình ảnh cặp chim trống mái Kirana – Kinari, với hình tượng nửa người nửa chim. Theo Bản Sinh Kinh, Kirana – Kinari vốn là nhạc công trên thiên đình, đồng thời cũng là vị thần kiểm soát và bảo vệ trang sức cùng ngọc ngà châu báu của các vị thần trên dương thế.

Có vẻ như ở Mendut, từng bước chân là một câu chuyện kể từ vách đá, ngoài vẻ đẹp của trình độ điêu khắc đạt đến thượng thừa, còn ý nghĩa của những mảng điêu khắc ấy luôn là những thông tin thú vị. Trong đó có mảng điêu khắc vị thần Hariti vây quanh là nhiều trẻ em vui đùa. Hariti – nhân vật thần thoại, được quan niệm là người biết nuôi dạy, giáo dục trẻ em trở thành người tốt. Bà cũng là cầu nối đem lại hạnh phúc gia đình, là người bảo vệ, chở che cho cuộc sống gia đình, vậy nên được tôn vinh và chọn là biểu tượng nữ thần bảo vệ trẻ em. Nhiều nơi còn xem Hariti là vị thần cầu tự, những người hiếm muộn tìm đến thần để cầu con.

Trong các chi tiết điêu khắc và trang trí của Mendut, báu vật của đền nằm ở gian chính điện, nơi có ba bức tượng điêu khắc đạt đến độ tinh xảo, chính giữa là tượng Đại Nhật Như Lai cao đến 3m với đôi tay thủ ấn chuyển pháp luân (thuyết pháp ấn), tượng trưng cho ánh sáng và trí tuệ, bên trái là tượng Bồ Tát Quán Thế Âm tượng trưng sự đại từ đại bi, bên phải là Văn Thù Bồ Tát tượng trưng cho trí huệ, kinh nghiệm giác ngộ. Ba tượng thờ này được lưu giữ nguyên vẹn, là một lý giải hoàn hảo nhất cho mục đích và ý nghĩa của nhà vua Indra trong việc xây dựng ngôi đền.

Nguồn: SGTT