Khoảng cách nào cho chữ hiếu

Khoảng cách nào cho chữ hiếu

 Có khác biệt gì về chữ hiếu từ ngày xưa đến hôm nay

 Có người bạn là nhà báo ở Sài Gòn kể rằng con anh mời cha ra Hà Nội để bàn chuyện cưới vợ. Khi ra đến đấy, anh được con đưa đến gặp nhà gái nói chuyện và đám cưới cử hành sau đó năm ngày vì con anh và gia đình nhà gái đã lo liệu xong. Hôm đám cưới, hai họ gặp nhau làm lễ, sau khi cử hành nghi thức, ngồi hàn huyên cùng nhau, anh mới hỏi ông sui: “Anh sui nè, tui hỏi có khi hơi dị, con gái anh tên chi để tui dễ phát biểu hay nói năng cho thân mật”. Thế đấy, cái thời “Cha mẹ đặt đâu con ngồi đó” không còn nữa. Anh thấy mình hơi “ngố” khi chẳng biết gì về bên đằng gái. Anh nói “Nó ưng là mình ưng thôi, biết sao bây giờ?” Chúng ta không thể trách bọn trẻ bất hiếu vì chúng có làm gì sai hay phạm luân thường đâu.

Còn chuyện: “Mẹ già ở túp lều tranh/ Sớm thăm tối viếng mới đành dạ con” cũng “xưa” rồi (!). Bây giờ ngay cả khi con cái ở cách nhà cha mẹ 10 phút chạy xe, chúng cũng chỉ, nếu nhớ lắm, gọi zalo cho mẹ hỏi khỏe không? Các bà mẹ phải học dùng smartphone hay ipad để biết bấm trả lời, nhất là khi chúng ở xa đất nước, chỉ còn biết nhìn nhau qua messenger, viber để nói chuyện. Có người kể rằng khi trang bị cho mẹ smartphone, anh đã luôn cằn nhằn, bực dọc khi dặn mẹ hoài không nhớ, bấm lung tung cho đến một ngày mẹ anh nói, “Con à, mẹ đã già mau quên. Đôi khi mẹ cũng không nhớ cả điều mẹ đã nói. Con đừng trách mẹ”. Con cái tự cho mình nhiều kiến thức hơn, dẫn đến xem thường cha mẹ khiến họ dễ tổn thương, vô tình để lại trong lòng họ nỗi buồn và sự cô đơn. “Ai rồi cũng quên” là một quy luật mà những người con hôm nay phải nhớ vì sẽ đến một ngày mình cũng già đi. Có người nhận định rằng con cái ngày càng ít kiên nhẫn với cha mẹ mình! Đừng quên già đi là một hành trình mà chúng ta phải đồng hành cùng với cha mẹ!

Về mặt không gian thì sao?

Không gian gia đình hôm nay không còn hay chỉ còn số ít là tam tứ đại đồng đường mà vì sinh kế, vì sự tự lập, nếu cha mẹ kinh tế không dư dả, các con sẽ ra riêng. Gia đình hạt nhân chỉ gồm vợ chồng con cái đã trở nên phổ biến. Tôi biết có người dù nhiều nhà vẫn không đưa mẹ về ở mà vẫn để bà ở lại căn nhà cũ ngày xưa, có khi sống một mình, hay với một người bà con nào đó. Hôm đưa dám tang một nhà thơ quen biết, ông mất đi bà buồn lắm vì hai ông bà ở riêng đã nhiều năm chứ không chung sống với đứa con nào. Bạn bè khuyên bà sau tang ma nên về nhà một trong hai đứa, bà chỉ thở dài và nói. “Thôi để tui  ở một mình nhang khói cho ổng, nhà tụi nó cũng chật lắm!” Có lẽ còn uẩn khúc nào mà bà chưa nói hết chăng?

Nhiều người trong chúng ta hẳn còn nhớ vở kịch Dạ cổ hoài lang của soạn giả Thanh Hoàng, mô tả câu chuyện hai ông lão ở xứ lạ quê người, lạc lõng, bỡ ngỡ trước sự xung đột văn hóa giao tiếp khi những gì  hai ông muốn làm đều không vừa ý con cháu, từ chuyện vào phòng cháu gái mà quên gõ cửa, hay chuyện bỏ trốn viện dưỡng lão với bao tình huống dở khóc dở cười... Trường đoạn ông Tư mời ông Năm sang nhà ăn giỗ người vợ với chỉ có chiếc bánh kem và vài nén hương đã khắc sâu trong ký ức nhiều người về một lối sống chân chất, bi hài đậm chất Nam Bộ. Cuộc cãi cọ giữa ông Năm và ông Tư không chỉ bộc lộ sự lẩm cẩm đáng yêu của những người già cần con cháu bên cạnh, mà ẩn đằng sau những câu thoại tưởng như tưng tửng, bất chợt ấy là một sự thấm thía về những biến động lớn trong giá trị của đời sống tinh thần, bản sắc dân tộc, của va chạm thế hệ, hệ tư tưởng, của nỗi hoài hương sâu thẳm trong lòng mỗi con người sống xa đất nước. Cái kết buồn của Dạ cổ hoài lang giống như chính những phận đời đang tha hương, đến thái độ con cháu trở nên xa cách dù tiền bạc có thể dư dả hơn, nhưng chắc chắn trong lòng người già luôn đau đáu nỗi nhớ quê nhà.

 Gần đây là bộ phim Câu chuyện gỏi cuốn dài 9 phút của Mai Vũ dự liên hoan phim Cannes năm 2022, đề cập khoảng cách thế hệ gia đình trong văn hóa Việt Nam. Phim xoay quanh một gia đình người Việt tại Mỹ. Linh là bà mẹ đơn thân đang xây dựng cuộc sống ổn định cho mình và con trai Alan. Gia đình hai người bị đảo lộn khi bố cô, ông Sang từ quê nhà sang thăm. Trong một lần nấu ăn, ông nhất quyết làm món gỏi cuốn cho cháu trai nhưng Linh lại muốn nấu mì ống và phô mai. Hai bố con bất đồng quan điểm về việc chọn món ăn, cũng chính lúc này, khoảng cách thế hệ lộ rõ. Nhân vật ông Sang được đạo diễn lấy hình tượng từ người cha già cô đơn, muốn kết nối với con cháu nhưng chỉ biết biểu lộ cảm xúc qua việc nấu nướng. Đây là sự khác biệt văn hóa phương Tây và phương Đông. Ở đó người trẻ muốn xây dựng tính cách riêng biệt còn người già khó khăn trong việc hòa nhập với thế giới mới.

Nhiều chuyện khác vẫn được kể lại là có những bà mẹ thất vọng đến mức đòi về nước ngay khi mới qua vì khác biệt trong ăn uống, trong dạy dỗ con cháu, ví dụ như con dâu không cho ẵm cháu, nhất là khi bà quen ăn trầu, hay ăn cơm không dùng chung món vì sợ vi khuẩn HP... Có những ông bố cô đơn nói mình thuộc thế hệ câm điếc (không biết ngoại ngữ) hay què (không biết lái xe)..., lại thêm nỗi cô đơn khi thiếu bạn bè cùng tuổi tác... Có người cho rằng đó là vì khoảng cách thế hệ (generation gap), chưa kể đến văn hóa thời công nghệ số khi người ta dành thời gian lướt web hay chìm đắm trong không gian ảo nhiều hơn đối thoại, lắng nghe nhau. Có người nêu lên đặc điểm lứa tuổi già, nhất là phụ nữ phải chịu  nhiều biến đổi tâm sinh lý. Ngoài ra, người già phải chịu một cơn khủng hoảng nhẹ “tuổi nghỉ hưu”, bị tách khỏi các mối quan hệ thông thường, cảm thấy mình không còn địa vị, uy thế như ngày xưa, sinh ra dễ mặc cảm, thu mình lại hoặc chìm vào thương nhớ chuyện quá khứ, như trước kia con cái nghe lời họ, giờ chẳng còn ai nghe họ nói. Có người bán nhà vào dưỡng lão ở, không cho con thừa kế vì không tin vào sự hiếu thảo.

Một điều tế nhị là tiền bạc. Nhiều người già không có của để dành, trở nên ngần ngại trong chi tiêu, suy nghĩ giờ mình không làm ra tiền, vô dụng, khi đang “ăn nhờ ở đậu” con cái.

Nhưng có thật  bức tranh “chữ Hiếu” hôm nay ảm đạm, đến như vậy chăng?

Chữ hiếu phi thời gian?

 Chúng tôi tin chữ hiếu luôn mang tính chất phi thời gian và phi không gian vì nền tảng của hiếu là lòng yêu thương và sự chia sẻ nên thời nào và ở đâu thì cũng vậy. Có khác chăng ở một số quan niệm như giữa Khổng giáo và Phật giáo, Đông phương và Tây phương. Nhưng tình yêu luôn mang tính chất bền vững, kế tục miên trường.

 Câu chuyện một ông lão 70 cõng cha mình  90 tuổi lên máy bay chia sẻ trên mạng gần đây gây nhiều xúc động. Ông chăm sóc cha mình, che nắng cho ông cụ và lo từ món ăn thức uống khiến các tiếp viên và hành khách xúc động.

Nhớ ơn chín chữ cù lao

Một ngày một ngả bóng dâu tà tà. (Kiều)

Kinh Thi, một trong những bản kinh cổ xưa của học thuyết Nho giáo đã không ngần ngại tuyên ngôn “Hiếu đạo” là cơ sở thiết lập, mở đầu văn hóa tình người một cách thiết thực mà ai cũng có thể cảm nhận: “Phụ hề sinh ngã, mẫu hề cúc ngã, ai ai phụ mẫu sinh ngã cù lao, dục báo thâm ân, hiệu thiên võng cực” (Cha sinh ta ra, mẹ bồng bế ta, thương thay cha mẹ, sinh ta khó nhọc, muốn báo đáp ân sâu, khác nào trời cao không lường). Chúng ta nhớ đến chín chữ cù lao (siêng năng, cần mẫn, nhọc nhằn) gồm 1. Sinh: Cha mẹ đẻ ra; 2. Cúc: Nâng đỡ; 3. Phủ: Vỗ về vuốt ve; 4. Súc: Cho ăn bú mớm; 5. Trưởng: Nuôi dưỡng thể xác; 6. Dục: Giáo dưỡng tinh thần; 7. Cố: Trông xem, nhìn ngắm; 8. Phục: Quấn quýt, săn sóc không rời tay; 9. Phúc: ẳm bồng, gìn giữ, lo cho con đầy đủ, sợ con bị ăn hiếp.

Thế nên Khổng Tử từng nói: “Đạo hiếu bắt đầu từ việc thờ cha mẹ, kế đến là thờ vua giúp nước và sau cùng là lập thân”. Và như thế, đây chính là mẫu người trung hiếu lưỡng toàn của mỗi gia đình, của mỗi quốc gia dân tộc.

Nhưng Khổng giáo lại nặng lời phê phán Phật giáo, một tôn giáo cũng xem chữ hiếu như một bổn phận, một đức hạnh căn bản của con người, cho rằng việc cạo tóc của Tăng sĩ, việc không sinh con là bất hiếu bởi vì Hiếu kinh nói rằng từ thân thể, các chi, tóc và da là nhận từ cha mẹ nên người ta không được làm tổn hại chúng, hay có con nối dõi là yêu cầu bắt buộc.

Chúng ta không cần dùng luận điểm của Mâu Tử để phản bác Khổng Tử khi ông cho rằng đạo đức quan trọng hơn râu và tóc, bởi lẽ chữ hiếu của Khổng giáo có nội hàm khác so với nhà Phật. Theo Giáo sư Cao Huy Thuần, “Chữ hiếu trong đạo Phật trải dài vô cùng tận vì Phật giáo quan niệm bất cứ ai cũng có thể là cha mẹ mình trong một kiếp trước”. (Lời tựa sách Tôn giả Đại hiếu Mục Kiền Liên do HT.Thích Trung Hậu sưu tầm, 2016).

Hiếu trong quan điểm nhà Phật là nhân duyên vô tận

Trong kinh Tương ưng, Đức Phật dạy: “Vô thỉ luân hồi, tất cả chúng sinh từng làm cha, làm mẹ, làm anh, làm chị, là bà con quyến thuộc trong các nẻo đường sinh tử”. Đạo lý giải thoát khổ đau, chứng ngộ Niết-bàn cũng bắt đầu từ đây. Cũng trong kinh này, một chỗ khác Đức Phật dạy: “Này các Tỷ-kheo, sữa mẹ mà các ngươi đã uống trong khi các ngươi lưu chuyển luân hồi trong một thời gian dài nhiều hơn nước trong bốn biển. Vì sao thế? Vì luân hồi là vô thỉ, không sao đếm được. Vì vô minh che đậy, vì tham ái trói buộc, tất cả các nghiệp hành của chúng sinh”. Trong vòng luân hồi sainh tử đó, chúng ta thọ ơn cha mẹ nhiều đời nhiều kiếp, tính không thể hết. “Cha mẹ nào cũng lo lắng, đùm bọc, yêu thương và buồn rầu khi con đau yếu, nhưng không bao giờ khởi niệm than van, oán trách. Con vui cha mẹ vui. Con buồn cha mẹ cũng buồn. Rồi cứ thế theo dõi con lớn lên từng ngày cho đến khi dựng vợ gả chồng rồi sau đó  đến đời cháu cũng vẫn lo toan. Nhưng con cái mấy khi nghĩ vậy. Có nhà thơ nói rằng:

 Nhà con chẳng phải nhà cha

 Nhà cha mới thật là nhà của con.

Thế nhưng có khi do nhân bất thiện quá khứ mà có cái quả trái ý trong hiện tại. Cho nên, Phật dạy cần phải hiểu biết nhân quả để luôn tỉnh giác. Muốn thoát khỏi vòng oan nghiệt khi mọi chuyện không thuận duyên (con cái bất hiếu hay cha mẹ thiếu trách nhiệm) thì không chỉ buồn phiền trách móc là giải quyết được, vì Phật giáo không nhìn cha mẹ hay con cái dưới hình ảnh quyền lực hay tôn ty phải tuân thủ mà dưới lăng kính từ bi. Hình ảnh rõ nhất là Mục Kiền Liên sau khi đắc thần thông ngài nghĩ ngay đến việc cứu mẹ. Nếu cha mẹ làm sai thì sao? Giáo lý nhà Phật như đề cập trong Lục độ tập kinh: Hiếu không phải chỉ thương cha, thương mẹ là đã làm tròn hiếu đạo của một con người, mà còn phải hướng cha mẹ về đường ngay nẻo chánh, giúp cha mẹ vượt qua sai lầm, giúp nghèo cứu đói, thương nuôi quần sinh, như thế là đứng đầu của trăm hạnh.

Hơn nữa, một nguyên lý quan trọng trong giáo lý nhà Phật là nghiệp lực. Tôn giả Mục Kiền Liên, dù thần thông đệ nhất, cũng không thể biến chén than hồng mẹ đang ăn trở lại thành cơm được! Thế nên tốt nhất vẫn là không tạo nghiệp ác. Hiếu hạnh là giá trị cuộc sống. Người nào không nhớ đến nguồn cội của mình thì không xứng đáng là một con người chân chính. Tục ngữ có câu: “Uống nước nhớ nguồn, ăn quả nhớ kẻ trồng cây”. Cố Thiền sư Nhất Hạnh dạy rằng khi chúng ta ăn cơm phải nhớ đến người nông dân một nắng hai sương trên đồng ruộng. Tất cả chúng ta khi thọ nhận một điều gì phải suy nghiệm rằng từ đâu mà có? Khi còn tại thế, Đức Phật từng dạy các vị Tỷ-kheo: “Một vị Tỷ-kheo nghỉ dưới một bóng cây vào buổi trưa hè nóng bức, khi rời bóng cây ra đi cũng phải nhớ ơn bóng cây đó đã che mát cho mình”. Hiếu đạo là chân lý thuộc về tục đế. Đông phương hay Tây phương đều như nhau. Bill Gates, người sáng lập Microsoft, đã có lần trả lời phỏng vấn Tạp chí Chance của Ý khi được người phóng viên hỏi: "Ông cho rằng điều gì trong nhân sinh không thể chần chừ nhất?" Tưởng rằng sẽ được chia sẻ về kinh nghiệm kinh doanh, nhưng người phóng viên không ngờ lại nhận được câu trả lời: "Sự việc mà con người không được phép chần chừ, không gì khác ngoài việc kính hiếu với cha mẹ".

 Hiếu là từ bi

Đức Đạt Lai Lạt Ma đã nói: "Không một ai sinh ra mà không cần tình thương… Con người không phải chỉ thuần thể xác, mà tinh thần có vai trò chủ động trong việc cảm nhận cái đẹp, cái quý giá, làm cho chúng ta có thể thương yêu..." Bởi vì "trong tâm khảm mỗi chúng ta đều mong muốn được thương yêu."

Cha mẹ con cái là những mối quan hệ gần gũi nhất nên hơn ai hết cần phải kết nối truyền thông. Người có có lòng hiếu thảo không bao giờ để cha mẹ lo toan, buồn bực vì mình; không nỡ chiếm đoạt tài sản của người khác huống chi của cha mẹ mình. Thiền sư Nhất Hạnh dạy rằng: “…Trong máu huyết của ta có máu huyết của cha mẹ… Trong khổ đau của ta có khổ đau của cha mẹ, tổ tiên ta... Nếu ta hiểu biết và chuyển hóa những khổ đau của cha mẹ tổ tiên thì chúng ta chữa trị cho cha mẹ tổ tiên và đồng thời cũng chữa trị cho chính ta.

Hiểu thấu khổ đau đưa đến từ bi. Chỉ khi ta đã hiểu rõ khổ đau và gốc rễ khổ đau thì ta mới truyền thông với người khác và giúp họ bớt khổ. Khi ta truyền thông với chính ta thì ta bắt đầu truyền thông với người khác. Hiếu là kết nối truyền thông và yêu thương. Chúng ta hiểu rằng thương yêu chính mình và cha mẹ mình là nền tảng của từ bi. Đánh thức lòng hiếu thảo là đánh thức nhân nghĩa, đạo lý, lương tâm một con người.

Như vậy, bản chất của hiếu là từ bi; và hiếu không chỉ phụng dưỡng cha mẹ về mặt vật chất như Hiếu kinh mà còn phải đánh thức Tứ vô lượng tâm trong cha mẹ nếu như ta không may làm con những người thiếu đức.

Lòng hiếu thảo chính là nền tảng để cho một con người trở nên nhân nghĩa, và từ đó hành thiện, cư xử tốt với tha nhân, với xã hội, suy rộng ra, trung thành với Tổ quốc. Đất nước không có những người con hiếu thảo thì lấy đâu ra những công dân trung thực. Một dân tộc muốn hùng mạnh phải có những con người trung hiếu thì sức mạnh nội tại mới bền vững, nếu không cơ nghiệp cũng khó lâu dài.

Hiếu như vậy phi thời gian và không gian, vì bao giờ và ở đâu thì tình yêu vẫn luôn mang một khuôn mặt: sự lắng nghe, chia sẻ, luôn nghĩ đến việc làm vui lòng cha mẹ như một nhà thơ đã có lần băn khoăn.

Con sẽ không đợi một ngày kia

Khi mẹ mất đi mới giật mình khóc lóc

Những dòng sông trôi đi có trở lại bao giờ?

...

Con sẽ không đợi một ngày kia

Có người cài cho con lên áo một bông hồng

Mới thảng thốt nhận ra mình mất mẹ

...

Hôm nay...

Anh đã bao lần dừng lại trên phố quen

Ngả nón đứng chào xe tang qua phố

Ai mất mẹ?

Sao lòng anh hoảng sợ

Tiếng khóc kia bao lâu nữa

Của mình?... (Đỗ Trung Quân, 1986)

Hãy hành động ngay hôm nay trước khi quá muộn!

Nguyên Cẩn

Chia sẻ: